Şu kötülenmiş dünyanın mahiyetini, nelerinden kaçınılması ve nelerinden de kaçınılmaması gerekli olduğunu bilmediğin sürece, sırf dünyanın yerilmiş olduğunu bilmek sana kifayet etmez..Binaenaleyh, Allah yolunu kesen bir düşman olduğu için, kaçınılmasıyla emredilmiş, bu kötülenmiş dünyanın mahiyetini açıklamamız gerekiyor. Buna göre deriz ki:
Dünyan ve ahiretin senin gönlünün hallerinden olan iki halden ibarettir. Yakın olana; yakınlığı sebebiyle dünya adı verilir. Bu da ölümden önceki her şeydir. Sonraya bırakılmış ertelenmiş olana da ahir ismi takılır, bu da ölüm sonrası her şeydir. Ölümden önce senin için olan, pay, hisse, hedef, şehvet, lezzet her şey senin hakkında dünyadır. Ancak, meylettiğin hisse ve aldığın her şey yerilmiş değildir. Bunlar üç kısımdır:
1. Kısım: Ahirette sana arkadaş olan, ölüm sonrası seninle birlikte meyvesi kalandır. Bu da, faydalı ilim ve iyi ameldir.
2. Kısım: Birincinin tamamen tersine, isyanların hepsiyle zevklenmek, israf ve lükse giren, ihtiyaç ve zaruret miktarının üzerinde mubahlara dalmak gibi, peşin zevki olup ahirete faydası olmayan her şey.
3. Kısım: İki taraf arasında olan, ahiret amellerine yardımcı, geçici her zevktir. Bunlar, insanın kendileriyle ilim ve amel etmeye ulaştığı hayatının ve sıhhatinin devamı için muhakkak gereklidir. Bu da, birinci kısım gibi dünyadan sayılmaz Hatta birinci kısmın temini için bir vesiledir.
Kul, ilim ve amele yardımcı olmaları maksadıyla bunlardan istifade ederse, dünyaya yapışmış dünysperestlerden olmaz. Dünya bu kimse hakkında shiret için bir ekenektir. Eğer nefsini tatmin etmek için dünyalıklardan alırsa, o, dünya bağlılarındandır.
Bu halde dünya, ahiret işi için ihtiyaç duymadığı nefsinin peşin payıdır. Bu heva ile tabir edilir. Kur’an’da bu hususa şu ayetle işaret buyurulmuştur: Amma, kim Rabbinin makamından korktu, nefsini heva (ve hevesin) den alıkoyduysa, işte muhakkak ki cennet onun varacağı yerin ta kendisidir (Naziat Süresi 40-41)
Hevanın toplandığı yerler beş tanedir. Bunlar da Allah Teala’nın şu ayetinde bir arada zikrettikleridir:
Bilin ki (ahiret kazancına yer vermeyen) dünya hayatı;
Bu beş maddeden meydana gelen kaynaklar ise yedi tanedir. Onlar da şu ayette ifade buyrulmuştur:
Bunlar dünya hayatının (geçici) birer faidesidir. Allah (a gelin.) nihayet dönüp varılacak yerin bütün güzelliği onun nezdindedir (Al-i İmran Süresi 14)
Hulasa, Allah için olmayan her şey dünyalıktır. Allah için olan her şey de dünyadan değildir.
Kaynak: İmam-ı Gazali / İmam-ı Gazali’den Müminlere Vaazlar / bkz: 464-466
