Hakikatin Özü: Tevhid Dini İslam

Yüce Allah, insanı yaratmış ve imtihan için dünyaya göndermiştir. Bununla birlikte onu başıboş bırakmamış, varoluş gayesini, kendisine iman etme ve sadece O’na kul olmaya matuf kılmıştır. Bunun için de ona hak yolu gösterecek, doğruyu yanlıştan ayırt etmesini sağlayacak kılavuzlar olarak peygamberler göndermiştir.

İlk insan ve ilk peygamber Hz Adem’den itibaren Hz. Muhammed’e (s.a.v) kadar gelen bütün peygamberlerin ortak mesajı ise insanları bir olan Yüce Allah’a kulluk etmeye davet etmek ve O’nun dışındaki ilahlara tapmaktan sakındırmak olmuştur.

Kur’an-ı Kerim bu hakikate; “Senden önce hiçbir peygamber göndermedik ki ona, Benden başka ilah yoktur, şu halde bana kulluk edin diye vahyetmiş olmayalım ⁽¹⁾ buyurarak dikkat çekmektedir.

Peygamberlerin insanlara tebliğ ettiği ortak mesajın adı tevhiddir. İmanın özü olan tevhid, en genel manasıyla;

• Yüce Allah’ın zatında, sıfatlarında ve fiillerinde yegane ve tek olması demektir. Bunun, İslam literatüründeki karşılığı kelime-i tevhiddir.

La ilahe illallah Muhammedün resulüllah cümlelerinden ibaret olan kelime-i tevhid, İslam inanç esaslarının özünü oluşturan iki temel üzerine kurulmuştur.

• Bunların ilki, Allah’ın varlığını ve birliğini ilan etmekte

• İkincisi de O’nun kullara vahyini tebliğ eden nübüvvet zincirinin son halkası Hz. Muhammed’in (s.a.v) peygamberliğini vurgulamaktadır.

İslamiyet’in ortaya çıktığı zaman diliminde Yüce Allah’ın varlığı ve birliği konusunda yeryüzünde farklı inançlar bulunmaktaydı. Bir tarafta kökeni itibarıyla tevhid üzerine kurulu olan Yahudilik ve Hristiyanlık vardı. Ancak bu dinler, ilk ortaya çıkışları itibarıyla vahye dayalı olmasına rağmen zaman içerisinde kendi müntesiplerince tahrif edilerek Allah’ın birliği ilkesi ihlal edilmiştir.

Bu bağlamda Hristiyanlar teslis inancını benimseyip bunun bir parçası olarak Hz. İsa’yı Allah’ın oğlu; Yahudiler ise Hz. Üzeyir’i Allah’ın oğlu olarak nitelendirmişlerdir. Yüce Allah ise her iki görüş sahiplerinin tevhid ilkesinden saptıklarını haber vererek kafir olduklarını açıkça bildirmiştir.

Diğer tarafta, Allah’ın katında aracı olacakları iddiasıyla tahtadan, taştan yapılmış putları ilah edinenler vardı. Aynı şekilde tabiata ya da tabiatın parçası olan ay, güneş, yıldız gibi gök cisimleri ya da ateşe kutsallık atfeden topluluklar mevcuttu.

Bu gruptaki toplulukların büyük kısmı taptıkları veya yücelttikleri bütün putlardan üstün bir ilahın varlığını da kabul etmekteydiler. Nitekim Kur’an-ı Kerim, putperest bir topluluk olan cahiliye Araplarından bahsederken şöyle buyurmaktadır:

• Kendilerine Gökleri ve yeri kim yarattı?’ diye sorsan tereddüt etmeden, Onları sonsuz güç ve ilim sahibi yarattı diyeceklerdir ⁽²⁾

Dolayısıyla onlar, Yüce Allah’ın evreni yarattığını ve kudret sahibi olduğunu itiraf etmekle birlikte putları, kendilerini Allah’a yaklaştıracak, onlara iyilik verecek ve onları kötülüklerden koruyacak aracılar olarak görüyorlardı.

Bu durum ise bütün kemal sıfatlara sahip olan, her türlü noksandan münezzeh olan Yüce Allah’a zatı, sıfatları veya fiilleri konusunda ortaklar ihdas etmek anlamına gelmekteydi. Yani İslam’ın esası olan tevhide tezat teşkil etmekteydi. O’nun ortağı, eşi ve benzeri yoktur

İslam’ın tevhid ilkesi, onu diğer din ve inançlardan ayıran en önemli vasfıdır. Tevhid inancının zıddı ise Yüce Allah’a ortak koşmak anlamına gelen şirktir.

Kur’an’da “büyük bir zulüm ⁽³⁾” olarak nitelenen ve asla bağışlanmayacağı belirtilen ⁽⁴⁾ şirk, Allah’ın zatında, sıfatlarında, fiillerinde veya O’na ibadet edilmesinde ortağı, dengi yahut benzerinin bulunduğuna inanmak demektir.

İnsan, henüz ruhlar alemindeyken (elest bezminde) Yüce Allah ondan söz almış ve şirk başta olmak üzere kişiyi dalalete sevk eden bütün yanlış girişimlerden, inançlardan ve kabullerden uzak durmasını öğütlemiştir ⁽⁵⁾.

Buna karşılık insanoğlu bazı dönemlerde Yüce Allah’a verdiği bu sözü unutarak onun uluhiyetine ortaklar koşmuş, kendisine başka mabutlar edinmiştir. Bazen ise Yüce Allah’ı bilip tanımakla beraber O’nun katında kendisine şefaat edecekleri iddiasıyla ⁽⁶⁾ putları ilah olarak benimsemiştir.

Buna karşılık Rabbimiz, insanların zihinlerini ve gönüllerini bu sapkın inançlardan arındırmak amacıyla vahyin merkezi/odağı konumunda olan tevhidi hatırlatarak onları şöyle uyarmıştır:

• İlahınız bir tek İlah’tır; O’ndan başka ilah yoktur ⁽⁷⁾. İşte bu Allah sizin Rabbinizdir. O’ndan başka ilah yoktur. O her şeyin yaratıcısıdır. Öyleyse O’na kulluk edin… ⁽⁸⁾

Allah’ın benzersiz oluşu vurgusu, Kur’an’ın temel öğretilerindendir. Bu bağlamda O, yaratılmışlara has olan yorgunluk, noksanlık, acziyet gibi sıfatlardan münezzeh olduğu gibi O’nun varlığının başlangıcı ve sonu da yoktur. Kendisine bir mekan nispet edilemeyeceği gibi O’nu belli bir zamanla sınırlandırmak da muhaldir.

Bütün bu hakikatlerle birlikte insanoğlu, yaratıcısının zatı ve mahiyeti hakkında zihni bir meşguliyet içerisinde olmuştur. Ancak kulların zihnine gelen hiçbir tasavvur Yüce Allah’ı ifade edemez. Çünkü O, insanın düşüncelerine yansıyan bütün suretlerden münezzehtir, beridir. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de;

• O’na benzer hiçbir şey yoktur ⁽⁹⁾

buyurularak hem Yüce Allah’ın hiçbir yaratılmışa benzemediği hatırlatılmakta hem de sınırlı bir algıya sahip olan insanın, O’nun zatını tam olarak betimlemesinin mümkün olmadığına işaret edilmektedir.

Bununla beraber Rabbimiz, tevhid ilkesini en veciz ifadelerle ortaya koyan ve Hz. Peygamber tarafından da Kur’an’ın üçte biri mesabesinde olduğu belirtilen İhlas süresinde zatını ve sıfatlarının bir kısmını şöyle tanıtmaktadır:

• De ki: O, Allah’tır, tektir. Allah sameddir (O hiçbir şeye muhtaç değildir, ama her şey O’na muhtaçtır). Doğurmamış ve doğmamıştır. O’nun hiçbir dengi yoktur ⁽¹⁰⁾

Kainatın yaratıcısı O’dur İslam’ın, insanın hayatına yerleştirmek istediği tevhid düşüncesi, sadece Allah’ın zatı ve sıfatlarında bir oluşuyla sınırlı değildir.

Yüce Allah’ın, fiillerinde de tek ve eşsiz olduğunun bir inanç olarak kabul edilmesi Kur’an’ın kalplere nakşetmek ve zihinlere yerleştirmek istediği bir başka husustur.

Kainatı yoktan var eden, onu kendi haline bırakmayıp her an ona müdahalede bulunan O’dur. O’ndan başka tüm varlıklar yaratılmıştır ve O’nun hükümranlığı altındadır. Mülk O’nundur ve bu mülkte tasarruf kendisine aittir.

Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayetinde yeryüzünün ve göklerin yaratılışı zikredilmekte ⁽¹¹⁾, evrendeki mükemmel düzene dikkat çekilerek ⁽¹²⁾ Yüce Allah’ın fiillerinde eşsiz oluşu vurgulanmaktadır. Allah’ın birliğinin kainattaki düzen üzerinden ifade edildiği en bariz örnek ise “burhan-ı temanu’” olarak isimlendirilen delildir.

Bu delil Kur’an’ın “Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka tanrılar bulunsaydı kesinlikle yerin göğün düzeni bozulurdu. Demek ki arşın rabbi olan Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan münezzehtir ⁽¹³⁾” ayetine dayanmaktadır.

Bir taraftan Yüce Allah, yarattığı evrende yegane düzen sağlayıcı olarak kendisine işaret ederken diğer taraftan Yüce Allah’a ait olan bu fiilin başka ilahlara isnat edilmesinin mümkün olmadığını belirtmektedir. Zira böyle bir durumda yeryüzünün ifsat olması ve yaşanılmaz hale gelmesi kaçınılmaz olacaktı.

Kendisine doğuştan bahşedilen temiz fıtrata ⁽¹⁴⁾ ve sağlıklı bir akla sahip olan her insanın tabiatında tek ve eşsiz olan bir ilahın varlığını kabul etme eğilimi vardır. Hz. Peygamber, başta aile olmak üzere çevresinin müdahalesi olmaksızın her insanın, Rabbimizi tanıma kabiliyetiyle donatıldığını haber vermektedir.

İnsana doğuştan verilen fıtrat, sadece Allah’ın varlığını anlamaya değil, O’nun bir ve tek oluşunu da bilmeye yatkın bir vasıf olarak insana lütfedilmiştir.

Nitekim ayetlerde insanların selim fıtratlarına hitap edilerek evrenin yaratılışı ve insan yaşamına elverişli hale getirilmesi Allah’ın yaratmadaki birliğinin bir delili olarak hatırlatılmaktadır:

• Peki gökleri ve yeri yaratan, gökten size su indiren kim?… Peki yeryüzünü yerleşmeye elverişli kılan, vadilerinden nehirler akıtan, yerde sarsılmaz dağlar yaratan, iki deniz arasına engel koyan kim? Allah’tan başka bir tanrı mı? Doğrusu onların çoğu gerçeği bilmiyorlar ⁽¹⁵⁾

Kulluk edilmeye layık olan yegane varlık O’dur İnanç alanındaki tevhid, ibadetlerde de tevhidi zorunlu kılar. İbadetlerde tevhidi sağlayacak olan ise ihlastır. Yani yüceltilmeye, kullukta bulunulmaya, boyun eğmeye layık olan tek varlığın Allah olduğu bilinciyle hareket etmektir.

Yüce Allah’ın kendisine kulluk etmek üzere yarattığı insanın, dini sadece O’na has kılması, içtenlik ve samimiyetle ibadetlerini yerine getirmesi Kur’an’ın açık emridir.

“Öyleyse içten bir inanç ve bağlılık göstererek sadece Allah’a ibadet et ⁽¹⁶⁾” ayeti bu hakikati beyan etmektedir.

Bu emre aykırı biçimde yerine getirilen bir amel, nicelik itibarıyla ne kadar fazla olursa olsun Allah katında hiçbir değer ifade etmeyecektir. Bunun içindir ki her namazda tekrar edilen Fatiha süresinin Ancak sana ibadet eder ve ancak senden yardım dileriz ayeti Allah dışında başkasına kulluk yapmayı men etmekte ve insanın Yaratıcısına karşı sorumluluğuna işaret etmektedir.

İbadetlerde tevhidin ruhu ihlastır. İhlas ise sadece Allah’ın rızasını gözetmektir. Bunun karşıtı ise gösteriş ve başkalarının hoşnutluğunu amaçlamak anlamına gelen riyadır.

Allah’ın rızasının yanına başka gayeler ilave etmek anlamına gelen riya, Hz. Peygamber tarafından şirk-i hafi (gizli şirk) olarak nitelendirilmiştir. O (s.a.v), dinin, her şeyden önce Allah’a karşı samimiyet anlamına geldiğini müminlere hatırlatarak Müslümanların riyaya karşı dikkatli olmalarını öğütlemiş, ibadetlerde tevhidi zedeleyebilecek her türlü tutumu müminlere yasaklamıştır.

Netice olarak tevhid, Yüce Allah’ın, uluhiyetinde, rububiyyetinde ve fiillerinde hiçbir benzerinin veya ortağının bulunmadığını, en kemal sıfatlara sadece O’nun sahip olduğunu hatırlatan en temel İslami prensiptir.

Bütün peygamberlerin insanlığa sunduğu ortak çağrı olan bu prensip, şirkin karanlığında yolunu arayan insanlık için bir kandil, inkarın bataklığına saplananlara bir kurtuluş reçetesi, çorak gönüllere ise ab-ı hayattır.

Tevhid, insanın, Allah’ın dışındaki tüm ilahları bir kenara bırakarak sadece O’na teslim olması ve yalnızca O’na kulluk etmesidir.

Bu yönüyle tevhid, Yüce Allah’a bağlılığın, teslimiyetin ve sadakatin en mükemmel göstergesidir.

Kaynak: Dr. Mehmet Nur Akdoğan (DİB Din İşleri Yüksek Kurulu Uzmanı) / Diyanet Aylık Dergisi / Ocak 2021 / bkz: 7-9

(1-Enbiya Süresi 25) (2-Zuhruf Süresi 9) (3-Lokman Süresi 13) (4-Nisa Süresi 48) (5-Araf 172-173) (6-Yunus 18; Zümer 3) (7-Bakara Süresi 163) (8-Enam Süresi 102) (9-Şura  Süresi 11) (10-İhlas Süresi 1-4) (11-Araf 54; Furkan 59; Rum 8) (12-Ankebut 19-20; Mülk 3) (13-Enbiya Süresi 22) (14-Rum Süresi 30) (15-Neml Süresi 60-61)  (16-Zümer 2; Beyyine 5)