İnsan aldanmaktan üç şey kurtarır: Akil, ilim ve marifet. Kurtuluş için bu üç şey gereklidir.
Akla gelince: Ben onunla tabi yaratılışı, kendisiyle insanın eşyanın hakikatini idrak ettiği asli nuru kastediyorum. Çünkü bütün saadetlerin temeli akıl ve üstün anlayıştır.
Marifete gelince: Kişinin nefsini, Rabbini, dünya ve ahiretini bilmesidir. Kul bunları bildiği zaman Allah’ı bilmekten Allah sevgisi, Ahireti bilmekten ona karşı aşırı rağbet; dünyayı bilmekten de ondan yüz çevirme duyguları kalbinde kabarır.
İşlerinin en önemlisi kendisini Allah’a ulaştıracak ve ahirette kendisine fayda sağlayacak husus olur. Bu istek kişinin kalbine hakim olduğu vakit bütün işleri hakkındaki niyeti sağlamlaşır. Kaynağı çeşitli gayelerin çatışması, dünya, mansıb ve mal hırsı olan her çeşit aldanmadan selamet bulur.
Kişiye dünya ahiretten daha sevimli, nefsinin arzuları nazarında Allah’ın rızasından daha makbul olduğu müddetçe kişinin gururdan kurtulması mümkün değildir. Kul aklının olgunluğundan meydana gelen marifetle Allah’ı ve nefsini bilip Allah sevgisi gönlünde yerleştiği zaman üçüncü bir manaya ihtiyaç hisseder. O da ilimdir.
Ben ilim derken kişiyi Allah’a yaklaştıran ve onu Allah’tan uzaklaştıran hususları bilmeyi kastediyorum ki, bu sayede ibadetleri ve ibadetlerin şartlarını öğrenir, onlara riayet eder; afetlerini öğrenir, onlardan korunur.
Maişetin sırlarını, hayatını sürdürmek için mecburiyet duyduğu hususları öğrenir. Şeriat ölçüsüyle onlardan istifade eder. İhtiyaç duymadığı şeylerden kaçınır.
Helak vesilelerinden, Allah yolunda ilerlemeye engel olan bütün geçitleri bilir. Zira Allah sevgisine mani olan ahlaktaki kötü sıfatlardır.
Kötü huyları ve bunların tedavi çarelerini öğrenir. İnsanları kurtuluşa erdiren güzel vasıfları beller. Çünkü kötü huylar yok edildikten sonra yerlerine muhakkak iyi sıfatların ikame edilmesi gerekir. Bunların hepsini tatbik ettiği vakit, işaret ettiğimiz gururların çeşitlerinden kaçınması mümkün olur.
Şu anlatılanların tamamının kökü Allah sevgisinin kalbe hakim olmasına, dünya muhabbetinin gönülden silinmesine merbuttur. Bu sayede irade güçleşir, niyet sağlamlaşır. Allah sevgisi ancak zikrettiğimiz hususları bilmekle sağlanır. Allah’tan yardım, başarı ve hüsn-ü hatime dileriz.
Kaynak: İmam-ı Gazali / İmam-ı Gazali’den Müminlere Vaazlar / bkz: 570-571
