Ezan sesinin duyulmadığı zamanlarda kişinin kendi gölgesi ile namaz vakitlerini belirlemesi şöyle olur; Gölgenin uzamaya başladığı o zaman zeval vaktinin başlangıcıdır. Ayak ve ağaç parçası ile gölgenin nasıl ölçüleceğini anlattık. Ancak bu yaz ve kış günü değişir. Yani gölge uzar ve kırılır.
Gölge kışın uzar. Çünkü güneş, insanın karşı tarafında olur. Güneş kaşın, gökyüzünün teklerinde dolaşır, ortasına çıkmaz. Gölgeleri yazın ise kısalır Çünkü güneş, gökyüzünün ortasına çıkar ve insanların tam üstüne gelir.
Güneş gökyüzüne hangi taraftan yükselirse, karşısında bulunan şeyin gölgesi uzar. Ve güneş yükseldikçe, o şeyin gölgesi kısalır. Yükselme sona erinceye kadar da o şeyin gölgesi kısalır. Ve bir noktada kısalma durur.
Sonra güneş, batıya doğru yola devam eder. O zaman gölge uzamaya başlar. Gölgenin uzamaya başladığı o zaman zeval vaktinin başlangıcıdır. Güneşin gölgesi beldelere göre de değişik olur. Mesela Mekke civarında güneşin gölgesi kısa olur. Çünkü buralar feleğin ortasının alt kısmına düşer. Buralarda güneşin gölgesi öyle kısalır ki, yok gibi olur.
Horasan ve etrafındaki yörelerde yaz ve kış gölgeler uzun olur. Bu oraların feleğin ortasından uzak olmasındandır. Bu gölgelerin yazı, gölgenin uzaması hakkında diğer yerlerin kaşına benzer. Bu gibi gölgelerde, güneş bazen bir ayağa kadar iner.
Astronomi alimleri zeval için, ayakla ölçüyü şöyle açıklamışlardır.
Zevalin en az ölçüsü, haziran ayında olur ki bu da iki ayaktır. Zevali gösteren gölgenin en uzun olduğu ay, aralık, ocak aylarıdır. O zamanlarda zevalı gösteren gölge sekiz ayak kadar olur. Bu zevali gösteren gölge eylül ayında beş ayak olur. Ekimde altı ayak olur Kasımda yedi ayak olur. Aralıkta sekiz ayak olur. Bu ayda gündüzün kısalma, gecenin uzaması sona erer. Güneşin zeval gölgesi de en fazla bu ayda olur. Bundan sonra gölge kısalar ve gündüz uzar
Güneşin zeval gölgesi, ocakta yedi ayak olur Şubatta altı ayağa düşer Martta beş ayak olur. Bu ayda gece ve gündüzün uzunluğu eşit olur. Nisan ayında ayak uzunluğu dört ayağa düşer. Mayısta üç ayağa, haziranda iki ayağa düşer. Bu ayda da gündüzün uzaması, gecenin kısalması sona erer Güneşin zeval gölgesi en kısa bu ayda olur. Gündüz on beş saat, gece de dokuz saat olur
Güneşin zeval gölgesi temmuz da üçayak olur. Ağustosta dört ayak, eylül de beş ayak olur. Eylül de gece ve gündüz de eşit uzunlukta olur.
Rivayete göre Süfyan-ı Sevri şöyle demiştir: Zeval vaktinde gölgenin uzunluğu en fazla yedi ayak, en az da bir ayak olur.”
Rivayet edildiğine göre Abdullah b. Mesud şöyle demiştir: Resulüllah (s.a.v) ile yazın öğle namazımızı, gölge üçayak olunca kılardık Beş adım oluncaya kadar kıldığımız da olurdu. Kışın ise beş ayakla altı ayak arası olunca kılardık.
Kaynak: Abdülkadir Geylani / El Ğunye (Li Talibi Tariki’l Hak) / bkz: 869-870
